در تحصیل گوجر خان از ناحیه راولپندی، روستاهای تاریخی بسیاری وجود دارد. یکی از این روستاها، بهاگپور است که در حدود ۴ کیلومتری شمال شهر گوجر خان واقع شده است. درباره تاریخچه این روستا اطلاعات زیادی نوشته نشده است. یکی از اولین منابعی که به منشأ این روستا اشاره دارد، اثر رایزاده برج نات با نام «وجه تسمیه دهات دنگالی و پهرواله» است. به گفته برج نات، این روستا نخستین بار توسط فردی به نام بهاگو یا باگو تأسیس شد که نام روستا نیز از او گرفته شده است. بعدها، فردی به نام کالا مل کهتری، اهل پرگنه روتاس، در بهاگپور ساکن شد. برج نات باور دارد که کالا مل از تبار "پهول" از طبقه کهتری بود، به همین دلیل بهاگپور به "بهاگپور پهولن" نیز معروف شد. گفته می‌شود که نیاکان کالا مل کهتری به عنوان کاردار نزد رئیس گکهرهای پهرواله و دنگالی خدمت می‌کردند که جاگیر بهاگپور را به او اعطا کردند.

یک کتیبه یادبود در چاهی نزدیک مدرسه‌ای در روستای بهاگپور

بهاگپور همچنین با نام "پورنا بهاگپور" نیز شناخته می‌شود. من چندین بار از این روستا بازدید کرده‌ام و با برخی تاریخ‌دانان شفاهی و اهل‌فکر این روستا دیدار کرده‌ام که تاریخچه شفاهی آن را می‌دانند. یکی از این افراد صابر حسین است که عضو برجسته‌ای از قبیله جنجوعه است. او ۷۵ سال دارد، بازنشسته ارتش پاکستان در رتبه حوالدار و پس از آن به عنوان بازرس امنیتی در اداره توسعه پایتخت (CDA) اسلام‌آباد خدمت کرده است. در این مقاله بخشی از مصاحبه‌ام با او درباره تاریخ و میراث بهاگپور را به اشتراک می‌گذارم.

صابر حسین هنوز نام‌های بسیاری از سیک‌ها و هندوهایی را که در دوران پیش از تقسیم ۱۹۴۷ در این روستا زندگی می‌کردند و تاجر یا زمیندار معروف بودند، به خاطر دارد. این اطلاعات را او از پدربزرگش، جیوان خان جنجوعه، آموخته است. او نه تنها نام تاجران هندو را به خاطر دارد بلکه چوباره‌ها (عمارت‌ها) و مغازه‌هایشان را در بازار روستا نیز به خوبی می‌شناسد. او بی‌تردید آگاه‌ترین فرد در مورد تاریخ این روستا است.

دیوار یک باؤلی تاریخی در بهاگپور

به گفته صابر حسین، پیش از تقسیم، مسلمانان، سیک‌ها و هندوها در بهاگپور زندگی می‌کردند و سیک‌ها اکثریت داشتند. در بازار روستا، مغازه‌های سیک‌ها و هندوها قرار داشت که ساکنان بهاگپور و روستاهای اطراف از آن‌ها خرید می‌کردند. از جمله تاجران معروف هندو، بلی رام بود و در میان سیک‌ها، پرتاب سنگ، جگت سنگ، گلاب سنگ و دیگران شناخته شده بودند. برخی از سیک‌ها در بهاگپور و اطراف سد دونگی دارای زمین‌های کشاورزی نیز بودند.

در روستا، چوباره‌های فراوانی متعلق به هندوها و سیک‌ها وجود داشت که بیشتر آن‌ها در اطراف بازار روستا قرار داشتند. یکی از خیابان‌های معروف هندوهای سونارا، "چهتی گلی" (کوچه سرپوشیده) بود که سقف چوبی آن دارای کنده‌کاری‌های نفیس بود. ورودی چوباره‌ها با سکوی نشیمن برای سالخوردگان تزئین می‌شد، تا هم بر رویدادهای اجتماعی و اقتصادی نظارت کنند و هم جایگاهی برای معاشرت داشته باشند. همه درهای چوباره‌ها با طرح‌های چوبی زیبا ساخته می‌شد.

باؤلی تاریخی در بهاگپور

امروزه هیچ‌یک از این چوباره‌ها باقی نمانده‌اند. یا ویران شده‌اند یا به شکل جدید بازسازی شده‌اند. اما به گفته صابر حسین، اکثر آن‌ها دارای بالکن‌های چوبی، جروکه‌ها و درهای کنده‌کاری‌شده بودند. استفاده از چوب و سنگ از ویژگی‌های برجسته معماری چوباره‌ها در بهاگپور بود.

صابر حسین از بهاگپور

علاوه بر چوباره‌ها، صابر حسین درباره باؤلی‌ها (چاه‌های پله‌دار)، بن‌ها (حوض‌ها)، چاه‌ها، زیارتگاه‌ها، معابد و سمادهی‌های روستا نیز اطلاعات دارد. او باور دارد که در روستا حدود ۷ چاه، ۲ باؤلی و ۲ حوض وجود داشته است. مهم‌ترین باؤلی در کنار جاده و بر کرانه رود سانگهور کاس، شاخه‌ای از ناله کانسی، قرار دارد که هندوها در آن غسل می‌کردند. ساخت آن نیمه‌سنگی بود و نمونه‌اش در روستاهای اطراف دیده نمی‌شود. کنار این باؤلی چاه و دیر/سمادهی یکی از زاهدان هندو قرار دارد که نامش معلوم نیست اما هم برای هندوها و هم سیک‌های بهاگپور و اطراف مکان مقدسی بود.

این سمادهی ساختاری مربعی دارد و در هیچ‌یک از روستاهای اطراف مشابه آن دیده نمی‌شود. البته در دیگر روستاهای تحصیل گوجر خان نیز سمادهی‌هایی متعلق به زاهدان هندو و سیک دیده می‌شود. باشکوه‌ترین سمادهی، اگرچه در حال تخریب، در روستای کرنالی قرار دارد که به بابا موهن داس، یک صوفی اوداسی، تعلق دارد.

سمادهی در روستای بهاگپور

در کتابم «بازتاب‌هایی از میراث پوتوهار» که در سال ۲۰۲۰ توسط انتشارات ایمل، اسلام‌آباد منتشر شد، به بررسی این سمادهی‌ها پرداخته‌ام. سمادهی‌های پوتوهاری به دو شکل مربعی و هشت‌ضلعی دیده می‌شوند. سمادهی‌های مربعی در روستاهای کرنالی، دیره بخشیاں، گلیانه، در تحصیل گوجر خان، دومیلی در تحصیل سوهاوه، و کوت فتح خان و قطبال در ناحیه اتک واقع شده‌اند. سمادهی‌های هشت‌ضلعی در بهاون (چکوال)، قطبال و باغ سرداران (راولپندی) قرار دارند. این سمادهی‌ها با نقاشی‌ها و کاشی‌های لعاب‌دار تزئین شده‌اند. ویژگی‌های متمایز سمادهی‌های پوتوهار گنبدهای شیاردار و بدنه‌های بلند هستند. در کنار بسیاری از آن‌ها باؤلی‌ها و حوض‌هایی وجود داشته که زائران در زمان میله(جشنواره) در آن غسل می‌کردند.

زیارتگاه بابا فیض بخش در بهاگپور

سمادهی بهاگپور از داخل رنگ‌آمیزی شده بود. در مقابل سمادهی و در سوی دیگر رود سانگهور کاس، معبدی قرار داشت. سمادهی در ساحل راست رود و معبد در سمت چپ قرار داشت. اکنون از معبد اثری باقی نمانده است.

صابر حسین همچنین درباره چاه‌هایی که در نقاط مختلف روستا وجود داشته‌اند اطلاعات دارد. یکی از چاه‌ها کنار حوضی نزدیک دبستان پسرانه دولتی قرار دارد که در دوران بریتانیایی ساخته شده بود و اخیراً بازسازی شده است. حوض ناپدید شده اما چاه هنوز پابرجاست و کتیبه یادبودی بر دیواره آن نصب شده است. به گفته صابر حسین، این چاه به یاد یکی از بزرگان هندو که در زلزله ۱۹۳۵ کویته درگذشت، ساخته شد. احتمالاً این چاه به یاد پندت گوویند رام ساخته شده، زیرا نام او در بالای کتیبه دیده می‌شود. در شمال روستا نیز چاه دیگری توسط هندوها ساخته شده بود که مسلمانان از آن آب می‌گرفتند. باؤلی‌ای هم کنار مدرسه بود که اکنون از بین رفته است. در جنوب مدرسه نیز چاهی در مکانی به نام «شیمه والا لر» قرار دارد که به دست یکی از نیکوکاران هندو به نام شیما ساخته شده بود. همچنین چاهی در مرکز روستا وجود دارد که به نام «سوناران والا کنواں» (چاه زرگران) شناخته می‌شود، چون توسط یک نیکوکار از جامعه سونارا ساخته شده و در کوچه سوناراها (چهتی گلی) قرار داشت. این چاه هنوز باقی است و دارای پلاک اهدایی است.

چاه نزدیک دبستان پسرانه دولتی بهاگپور

در بهاگپور دو زیارتگاه مهم وجود دارد: یکی بابا فیض بخش و دیگری بیتهک بابا جلی والی سرکار که مورد احترام قبیله جنجوعه و مغل‌هاست. در بهاگپور گوجران نیز زیارتگاه‌هایی وجود دارد، اما محبوب‌ترین آن‌ها متعلق به بابا شمس‌الدین قادری است که مورد احترام و مدیریت جامعه گوجرهاست. پس از تقسیم، هندوها و سیک‌ها به هند مهاجرت کردند و مهاجران مغل از کشمیر به بهاگپور آمده و ساکن شدند.

نویسنده: ذوالفقار علی کلهورو

https://thefridaytimes.com/14-Apr-2023/historic-bhagpur-village-heritage-of-gujar-khan